Emotionele terreur

Als er iets is waar ik niet zo van gecharmeerd ben, is dat mensen hun eigen emotionele huishouding als standaard voor anderen gaan gebruiken. Ik geloof dat mensen best kunnen verschillen in wat ze ervaren, hoe ze daar mee omgaan en al helemaal hoe ze hun gehele emoties samen weten te smeden tot iets wat ze persoonlijkheid noemen. Een cross-cultureel boek wat ik nu aan het lezen ben (Shogun van James Clevell) laat een ander soort samenleving zien, waarin bijvoorbeeld met seksualiteit op een heel andere manier om wordt gegaan. Het is daar helemaal niet de hoeksteen van je identiteit (zoals we in het westen plachten te denken), het wordt eerder gezien als een onbelangrijk tijdverdrijf, dat nauwelijks een onderwerp van een serieus gesprek kan zijn. En ook al heb ik zelf een scriptie over seksualiteit geschreven: seks is op zichzelf niet zo heel interessant. Wat seks interessant maakt, is dat wij het tot centraal onderdeel van de menselijke individualiteit hebben gemaakt en vervolgens gedaan hebben of het allemaal enkel en alleen uit de menselijke natuur voortvloeit.
Maar terzake. Dit soort emotionele rechtlijnigheid bestaat er in veel varianten. Zo is er de variant dat mensen weigeren te erkennen dat ze op enig punt kunnen veranderen en gebruiken dat als excuus om verantwoordelijkheid voor al hun handelen te weigeren. Dat gebeurt onder frases als 'zo ben ik nu eenmaal'. Het is een soort houding die - zo heb ik mij laatst laten vertellen - ook met de leeftijd samenhangt. Het kan best zijn dat je zo bent, maar dan nog draag je ook verantwoordelijkheid. Je bent immers ten diepste verantwoordelijk voor wie je bent. Zo niet, dan is het onmogelijk om ooit ook maar voor iets verantwoordelijk te zijn. Degene die je voor iets verantwoordelijk voor iets wilt houden, is immers de persoon zelf. Als iemands handelen voortvloeit uit hoe hij ten diepste is, maakt hem dat niet minder verantwoordelijk, maar juist meer verantwoordelijk.
Een andere variant van dit soort emotionele terreur is het verheffen van de eigen ervaringen tot algemene wet. Er is niks mis met het uitgaan van de eigen ervaring als je om advies gevraagd wordt: er is per slot van rekening helemaal niks anders waar je uit van kunt gaan. Maar tussen borrelpraat, glossy magazines en goedbedoeld advies kan het gebeuren dat de eigen ervaring te snel als algemeen geldend wordt geaccepteerd. Dan krijg je abstracte algemene regels die leiden tot vastomlijnde idealen van liefde (zoals verliefdheid die aan de volgende criteria voldoet, je constant bij de ander moet willen zijn, die minimaal zo lang duurt en zich omzet in een diepe wederzijdse verbondenheid van blind vertrouwen), waarop geen variatie meer mogelijk is, omdat het geacht wordt universeel menselijk te zijn. En mocht je niet aan de criteria voldoen, 'dan was het blijkbaar geen liefde' en moet je je huidige relatie, ongeacht hoe goed die ook moge lijken verlaten, want 'hij/zij kan onmogelijk de ware zijn'. Gelukkig worden mensen meestal op een gegeven moment oud en wijs genoeg om te realiseren dat die idealen ook maar kortzichtige interpretaties zijn, die nauwelijks betekenis hebben buiten een handvol voorbeelden. En wie die perfectie nastreeft, kan er op rekenen enkel teleurgesteld te worden.
Nu kan het wel zo zijn dat een afwijking van algemeen geaccepteerde normen een indicatie kan zijn van dingen die verkeerd zijn. Maar meer dan een indicatie kan het ook niet zijn. Het menselijke geheel van emoties kan enkel op een case-by-case basis worden geanalyseerd. Het vereist praktische kennis en iets wat de Grieken het 'gevoel voor het moment' zouden noemen.
Laatste voorbeeld dan: toen ik the Satanic Verses van Salmon Rushdie voor het eerst las, had ik nog weinig praktische kennis van de liefde. In het verhaal ontstaat er op een gegeven moment een huwelijk dat ik maar moeilijk kon plaatsen in de heersende beelden van liefde. Op een gegeven moment realiseerde ik me echter dat het met deze beelden niet zo veel te maken had, omdat het niet een ideaal beschreef of een handboek voor de liefde probeerde te zijn. Het beschreef alleen een mogelijke liefdesgeschiedenis (die eigenlijk bijzonder weinig met liefde te maken had). De ironie is dat het volledig mislukte huwelijk precies voortkwam uit het feit dat beide partners via het huwelijk hun eigen levensgeschiedenis via hun eigen abstracte ideaal probeerden vorm te geven. Hij (geboren in India) wilde volledig erkend worden als normale Engelsman. Zij (uit de traditionele Engelse society) wilde ontsnappen aan de cultuur van haar ouders en ze shockeren met een man uit India. Ze dachten in elkaar de ideale partner gevonden te hebben, juist omdat ze hun zelfbedachte algemene regels zwaarder lieten wegen dan oog voor wat er werkelijk aan de hand was.