Een moreel dilemma

Een collega van mij begint meerdere malen over één van zijn grote morele dilemma's. Wij vinden dat wanneer iemand sterft of vreselijk lijdt en je zonder uitzonderlijke inspanning bij machte bent om het te stoppen, je moreel verplicht bent dat te doen. Toch geven we weinig geld om armoede in de Derde Wereld te bestrijden. Je kunt het proberen af te schuiven op de inefficiëntie van goede doelen, maar dat is eigenlijk een flauwe reden. Los ervan dat ik denk dat de meeste goede doelen best efficiënt zijn, zou je in het meest extreme geval zelf naar een arm land kunnen gaan en je geld rechtstreeks geven. Je zou kunnen verdedigen dat het welvaartsverschil zo groot is, dat je misschien eigenlijk moreel verplicht bent om dat te doen.
Het is een bekend moreel probleem. Mijn collega vroeg mij als filosoof hierover om een oplossing. Het moest een oplossing zijn die ook uit te leggen is aan de andere kant van het verhaal: de persoon die niets heeft en in armoede lijdt. Ik geloof dat die oplossing er is en dat deze niet eruit bestaat dat je heel karig moet gaan leven en de rest van je geld overmaken naar Afrika. Ik heb die oplossing ook, maar die is zwaar ingewikkeld. Het is mij dan ook niet gelukt hem uit te leggen aan mijn collega. Misschien hing dat ook samen met het late tijdstip.
Maar in essentie komt die oplossing hier op neer: wij hebben morele gevoelens, het is goed dat wij deze gevoelens hebben, wij kunnen niet moreel handelen zonder het morele gevoel erbij. Als dat de situatie is, moet je je ook afvragen waar die morele gevoelens vandaan komen en hoe je dit morele gevoel kunt koesteren en ontwikkelen. Wanneer je probeert moreler te handelen dan je gevoelens, zet je die morele gevoelens onder druk, potentieel tot op het punt dat deze gevoelens het vermogen verliezen handelen te inspireren. En dat zou nog veel slechter zijn. Het mooie morele gevoel gaat dan verloren.
Je zou dus tegen de arme man die niets heeft kunnen zeggen: 'ik vind het erg rot dat je in armoede leeft en ik had het graag anders gezien. Ik ga je echter niet helpen, omdat ik het verder niet kan opbrengen'. Dat lijkt mij een geldig excuus. Maar het werkt alleen wanneer je ook echt je best gedaan hebt. Waarschijnlijk wilde die collega van mij dat niet horen, omdat het impliciet op neer kwam dat hij dus wel iets van geld moest overmaken.
Dostojewski heeft het treffend verwoord in De Gebroeders Karamazov. Monnik Alyosha komt op bezoek bij een dame van twijfelachtig allooi, waarvan de broer in de ban is. De vrouw ziet haar eigen toestand ook als verwerpelijk, maar zij kan niet anders. Ze vertelt het verhaal van een zondaar die na haar dood in een poel met allerlei andere zondaars vreselijk leed en boete deed voor haar daden. Zij wierp wanhopig haar armen omhoog en smeekte om hulp. Een engel kreeg medelijden en bood haar een ui aan. De zondaar greep deze vast en de engel probeerde haar met behulp van de ui uit de poel van verderf te trekken. De andere zondaars zagen wat er gebeurde en probeerden zich aan de vrouw vast te grijpen om zo ook gered te worden. De zondaar probeert de anderen van zich af te houden, maar het zijn er te veel. Dan breekt de stengel van de ui af en valt zij terug in de poel van verderf.
Alyosha en de vrouw die het verhaal vertelde, praten nog door over andere dingen, met name over de broer van Alyosha. Later, wanneer Alyosha weer vertrekt, wil de vrouw hem bedanken voor de interesse die hij in haar getoond heeft. Alyosha voelt zich wat ongemakkelijk en antwoordt: 'Ik heb alleen maar een ui gegeven.'

Divagedrag

Een goede vriendin van mij is het soort meisje dat alle mannen leuk vinden. Ze heeft iets liefs, iets ontwapenends, ze laat je altijd bijzonder voelen en verder alle typische eigenschappen waar mannen op vallen. Ze heeft daarom over mannelijke aandacht nooit te klagen.
Ze vertelde me laatst over haar meest recente amoreuze ontwikkelingen. Er zat een of andere kerel achter haar aan en zij was ook wel enigszins in hem geïnteresseerd. Op een avond had hij haar - heel lief - naar huis gebracht. Maar, zo hield zij vol, er was verder niets gebeurd.
"Heeft hij wel nog iets geprobeerd?" vroeg ik.
"Natuurlijk," antwoordde zij. "Het blijft toch een man."
Ik realiseerde me voor het eerst dat zij dat zo ervaart. Mannen proberen bij haar altijd wat, dus neemt ze aan dat mannen altijd wel wat zullen proberen. Ik besefte me dat wij mannen aan dat soort meisjes een zeer verkeerd beeld van onszelf geven. Wij geven het beeld dat wij poeslief zijn, maar dat zijn we natuurlijk helemaal niet.
Andersom is het een bekend verschijnsel dat het leven voor zulke meisjes veel te gemakkelijk wordt gemaakt. Zij komen met veel meer streken weg dan menig andere vrouw en daar went zij aan. Zij beginnen het normaal te vinden niet voor andere mensen klaar te staan, terwijl iedereen altijd maar voor hen klaar staat. Dit proces kan allemaal onbewust geschieden, omdat de meisjes in kwestie toch niet anders gewend zijn. In extreme varianten zijn het 'femmes fatales', die mannen met steeds wellustigere eisen tot waanzin en / of faillissement drijven. Maar ook in mildere varianten komen ze voor.
Over het algemeen kun je de meisjes die dit soort effect mannen hebben er redelijk uit pikken. Het is een bepaald soort uitstraling, eentje van levenslust en onbegrensde interesse, die mannen aantrekt. Er was een tijd dat ik vrouwen met een dergelijke uitstraling per definitie wantrouwde.
Zo was het eerste wat ik dacht toen ik een bepaald meisje tegenkwam "Jij bent heel leuk, wat doe je hier überhaupt?" Het tweede wat ik dacht was "Jij bent vast heel vervelend." In dit geval bleek ik het fout te hebben en het is uiteindelijk één van mijn beste vriendinnen geworden. Maar ik betwijfel of ik mij deze gedachtes nog zou herinneren, wanneer mijn intuïtie wel had geklopt.
Maar zelfs wanneer zulke meisjes toch een behoorlijk ontwikkeld gevoel van eigen verantwoordelijkheid krijgen, kan het mis gaan. Het probleem dat het leven ze te gemakkelijk wordt gemaakt, houdt namelijk niet op zodra ze een gebalanceerde persoonlijkheid zijn geworden. Ze worden nog steeds overstelpt met aandacht en mensen die dingen voor ze willen doen. Het is dan erg makkelijk om te vervallen in divagedrag en eerst voor een paar kleine dingetjes geen verantwoordelijkheid meer te nemen en wanneer dat werkt, voor steeds minder dingen. Hun probleem is dat het werkt. Die meisjes zijn namelijk zó leuk, dat de mannen al deze nare eigenschappen haar onmiddellijk vergeven. Ik moet bekennen dat ik me daar zelf ook schuldig aan maak. Als iemand mij echt bijzonder laat voelen wanneer ik bij haar ben, ben ik ook bereid op andere momenten meer van haar te pikken.
Maar er is ook een grens. Toen ik wegging uit Groningen, heb ik bedacht welke mensen ik écht belangrijk vond en met wie ik graag contact wilde blijven houden. Dat stemt nog steeds redelijk overeen met wie ik nu contact houd. Er is een enkele verrassing gekomen, bij een enkeling is het contact wat verwaterd, maar grosso modo zijn wie toen vrienden van mij waren nog steeds vrienden. Ik ben trots dat ik dat zo lang heb volgehouden. Maar ik denk dat het niet lang meer duurt, voordat ik bij een enkeling mentaal ga afhaken, omdat ik geen zin meer heb om zelf altijd degene te zijn die initiatief moet nemen. Soms komt dat door laksheid, soms komt dat door gebrek aan interesse, maar in een enkel geval komt dat toch zeker door divagedrag. En wanneer mensen stelselmatig niet reageren, ook niet wanneer je iets praktisch moet afspreken, dan raakt op een gegeven moment ook mijn geduld op.

Een puberale vorm van liefde

De zoektocht naar de ware liefde zou lijken op één of ander geflipt reality tv programma, wanneer je het van commentaar zou moeten voorzien. Een soort Wie is de mol? Ik zou me nu al verheugen op uitspraken als 'Ik dacht eerst die, maar nu denk ik meer die ander.' 'Toen dinges dat en dat deed, begon ik te denken dat hij het ook wel eens zou kunnen zijn.' 'Maar die ander kan het ook nog steeds zijn, hoor.'
Sommige mensen zitten jaren lang vast in dezelfde tunnel, voordat ze erachter komen dat ze fout zaten. Anderen blijven hun hele leven lang twijfelen tussen alles en iedereen. En zeker weten doe je het nooit helemaal.
Bij de meeste mensen duurt deze puberale manier van omgaan met liefde niet lang. Er zijn echter mensen die erin blijven hangen. Die mensen zitten hun hele leven in een spannend spel. Misschien zijn zij eigenlijk wel te benijden.